Salep Orkideleri hakkında Genel Bilgiler

 

SALEP ORKİDELERİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

Salepgiller veya Orkidegiller (Orchidaceae) Asparagales takımına aittir. Familya tür bakımından en zengin en fazla üyesi bulunan türlerden birisidir ve çiçekli bitkilerin ikinci büyük familyasıdır. Dünyada yaklaşık 880 cins ve 22 binden fazla tür içermektedir. Dünyada geniş alanlarda yayılışa sahip, çoğunluğu tropik olmak üzere soğuk ılıman ve subarktik bölgelerde de görülür. Türkiye'de 24 cins ve 180’den fazla türü bulunur.

Taksonomik sınıflaması henüz tam şekillenmemiştir, sürekli eklemeler çıkarmalar yapılmaktadır. Salep orkideleri Orchidaceae familyası üyelerinden bazılarına verilen isimdir. Yani salep yapımında bütün orkide türleri kullanılmaz. Ülkemizde 10 farklı cinse yaklaşık 80 farklı orkide türünden salep elde edilmektedir. Bunlardan bazıları Orchis, Ophyris, Serapias, Platanthera, Dactylorhiza cinsleridir. Diğerleri süs bitkisi gibi amaçlarla değerlendirilebilecek türlerdir. Dünya üzerinde en fazla yaygınlık gösteren bitki ailelerinden birisidir.

Dünyada Türkiye önemli bir tedarikçidir. Üretimi ülkemiz ormanlarından veya açık alanlarından kontrolsüz olarak yapıldığından nesli tükenmekte olan bitkiler arasındadır. Toplayıclar salep orkidelerini “deşme” tabirinde de ifade edildiği gibi kazarak çıkarmakta yumrulardan birisini satmak üzere alırken diğer parçaları doğaya atmaktadır. Halbuki kalan parçaların geri dikilmesi salep orkidelerinde görülen azalmayı azaltabilir hatta engelleyebilir. Ancak toplayıcılar zaman kaybı olur düşüncesiyle yeni yumruyu alıp eskiyi rasgele doğaya atarak toplamaya devam etmektedir.

Yumru verme yeteneği bakımından genellikle doğal koşullarda iki yumru vermektedir. Ancak kültür koşullarında 5 yumruya kadar verebilen türler vardır. Serapias vomeracea (Burm.fill.) Brig., Orchis sancta L. ve Ophrys bombylifera Willd. ikiden fazla yumru verir ancak ilk ikisi kültür koşullarında daha verimli olabilir. Orchis morio L., Orchis italica Poiret. ve Orchis anatolica Boiss. ise üzerinde çalışılabilecek, ümitvar diğer türlerdir. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü uzmanlarınca ifade edildiğine göre Serapias vomeracea (Burm.fill.) Brig. ve Orchis sancta L. kültür yetiştiriciliğinde 3-5 adet yumru oluşturabilmektedir. Ancak bu türlerin karasal iklime sahip TR72 Bölgesinde nasıl bir performans göstereceği bilinmemektedir.

Salep orkideleri bazı kök bölgelerinin kalınlaşmasıyla yumruya dönüşür ve bu yumru içerisinde glikomannan, nişasta gibi maddeler bulunmaktadır. Elde edilen yumrular temizlenip, kaynatılıp kurutulduktan sonra toz haline öğütülerek getirilmektedir. Genellikle salep içeceği yapımında ve bazı ilaç niteliğinde kimyasalların üretiminde kullanılmaktadır. Dondurma, yoğurt, içecek karışımlarında, tıbbi-aromatik ve kozmetik alanında kullanımı da mevcuttur. Üretimin ağırlıklı olarak yapıldığı yerler; Ege Bölgesi (%50), Akdeniz Bölgesi (% 15), Karadeniz Bölgesi (%15), İç Anadolu Bölgesi (%10), Doğu Anadolu Bölgesi (%5), Güneydoğu Anadolu Bölgesi (%5)’dır. Buradan ülkemizin hemen tüm alanlarında görüldüğü ve toplandığı anlamı çıkarılabilir.

Ülkemizde Osmanlılar döneminden beri tüketilmekte olup bütün dünyada tüketimi yaygınlaşmaktadır. Genellikle sıcak içecek olarak saleplerde, dondurmalarda, pastalarda stabilizatör olarak kullanılmaktadır. Halk arasında yoğurt kıvamını arttırdığı ve bu nedenle kullanıldığı belirtilmektedir. Aynı zamanda kullanıldığı ürünlerde tad ve aromaya önemli katkı yapar. Saleplerin bileşimi bakım durumuna, genetik özelliklerine ve toplandığı bölgeye göre büyük oranda değişmekle birlikte yaklaşık olarak şöyledir (Tekinşen ve Karacabey, 1984); %16-55 glukomannoz %2.7 nişasta %12 nem %2.4 mineral maddeler 8 Salebin yapısındaki en önemli madde glikomannan olup yüksek miktarda (hacminin 400 katı suyu tutarak) su tutabildiğinden dolayı kıvamlaştırıcı, şekli koruyucu, katılığı uzun süre devam ettirici erime hızını düzenleyici özelliklere sahiptir. İçeriğindeki nişastada daha fazla su çekerek şişmesine yardımcı olur.